Pieter Jacobsz Geusebroeck op walvisvaart

Pieter Jacobsz Geusebroeck op walvisvaart in 1616

Over Pieter Jacobsz Geusebroeck heb ik veel informatie kunnen vinden, dankzij het feit dat hij schipper was. Hij heeft een veel bewogen leven gehad. Op vele plaatsen op de wereld hoorde hij bij de pioniers die in verre oorden hun geluk beproefden. Niet altijd was de afloop even gelukkig.

Scheepsjournaal van Heertgen Jansz

Een van de mooiste archiefstukken die ik over Pieter Jacobsz Geusebroeck gevonden heb, is het scheepsjournaal van Heertgen Jansz. Deze voer in konvooi met een aantal andere schepen naar Jan Mayen-eiland om op walvissen te jagen. Op een van de andere schepen voerde schipper Pieter Jacobsz Geusebroeck het bewind. Het journaal heb ik integraal getranscribeerd, d.w.z. in moderne letters omgezet. Het is hier terug te vinden.

Nieuwe avonturen: Op walvisjacht

In 1612 voer Willem Cornelisz van Muijden als eerste walvisvaarder naar het Noorden. De reis werd een mislukking. Niemand had enige kennis van zaken betreffende de walvisvangst. Degenen die verstand hadden van walvisvaart waren de Franse en Spaanse Basken. Zij konden putten uit een eeuwenlange ervaring met de walvisjacht. Voor het welslagen van een walvisvaartexpeditie was het in dienst nemen van Basken dan ook van essentieel belang. Na 1612 zorgde men ervoor altijd voldoende Basken aan boord te hebben.

In 1614 werd een nieuwe visgrond ontdekt in het poolgebied. Het eiland werd naar een van de ontdekkers, Jan Jacobsz May uit Schellinkhout, Jan Mayeneiland genoemd. Twee jaar later in 1616 rustte de inmiddels opgerichte Noordse Compagnie een walvisvaardersvloot uit, die naar Jan Mayeneiland zou gaan om daar op walvissen te jagen. Omdat Jan Mayeneiland een eigen ontdekking was, konden de Nederlanders er zekere rechten doen gelden en waren ze redelijk veilig tegen de concurrerende Russen en Engel¬sen.

Samenstelling van de vloot

Op 25 mei 1616 varen drie schepen het Landdiep bij Texel uit. Het zijn ‘De Hope’ van schipper Heertgen Jansz met als stuurman Louwrens Jacobsz, ‘De Drie Coningen’ van schipper Pieter Jacobsz Geusebroeck met als stuurman de dertigjarige Pieter Hendricx en een oorlogs¬schip onder bevel van ‘jeneraal’ Jan Jacobsz Schrobop. Heertjen Jansz vaart in opdracht van de Kamer van Enkhuizen. Hij houdt een journaal bij, dat bewaard is gebleven. Hij vaart een tamelijk klein schip. Het telt slechts 42 bemanningsleden. Ze hebben geen Basken aan boord.

Pieter Jacobsz Geusebroeck vaart in opdracht van de Kamer van Hoorn. Het oorlogsschip van generaal Schrobob zal later versterking krijgen van nog twee oorlogsschepen, één onder leiding van Anthoni Jansen en één onder bevel van Pieter Corssen. Hun aanwezigheid bij de vloot is van groot belang, omdat in deze begintijd een gewapend treffen met de buitenlandse concurrenten niet denkbeeldig is.

Verder zal de vloot nog gezelschap krijgen van twee schepen van de Kamer van Vlissin-gen, te weten: ‘Den Cabbeliau’ van schipper Willem Willemsz en ‘De Post’ van Jan Verelle. De Kamer van Amsterdam stuurt drie schepen: ‘De Waterhont’ van schipper Claes Joosten, ‘Den Neptunes’ van de ‘eerste Nederlandse walvisvaarder’ Willem van Muijden en ‘De Orangien¬boom’ van schipper Wybe Jansz. De Rotterdamse kamer stuurt ‘De Witte Swaen’ van schip¬per Tijs Jansz Hoep¬stock.

Ook de kleine Noordse Compagnie o.l.v. koopman Adriaen Leversteyn vaart met vijf schepen naar Jan Mayeneiland. Eigenlijk is het bestaan van deze compagnie betwist, maar omdat zij tot de ontdekkers van Jan Mayeneiland behoren, werken de twee Compagnieën met de nodige strubbelingen wel samen als ze eenmaal op Jan Mayeneiland zijn.

De eerste bladzijde van het journaal van Heertjen Jansz. Hij somt bovenaan op wie er nog meer mee varen.

De reis

Tijdens de reis naar Jan Mayeneiland wisselen mooi en slecht weer elkaar af. De mars-zeilen moeten regelmatig ingehaald en weer gehesen worden. Dinsdag 31 mei bereikt de kleine vloot de Shetlandeilanden. Er wordt overlegd of er aangelegd zal worden om voorraden water of andere levensmiddelen in te nemen, maar men besluit te profiteren van het gunstige weer en door te varen. Het weer verandert echter. Het begint te misten en de schepen raken elkaar uit het oog. Door middel van schoten probeert men elkaar van zijn positie op de hoogte te houden. Als de mist optrekt, vindt men elkaar weer terug.

Op 6 juni wordt de poolcirkel bereikt. De eerste walvissen worden gesignaleerd. Drie dagen later bereiken ze hun doel. Het is echt poolweer: het sneeuwt en het is bijzonder koud. Omdat men in de luwte van het eiland komt te liggen, kunnen de schepen niet dichterbij het land komen en vaart men een beetje heen en weer langs de kust. Tenslotte wordt een sloep uitgelaten en een aantal mannen gaan op verkenning om te zien of er walvis te vangen valt. Het blijkt dat Willem van Muijden, Wybe Jansz, Tijs Jansz Hoepstock en Claes Joosten al gearriveerd zijn. Zij hebben in twee dagen tijd al zeven walvis¬sen gevangen. Willem van Muijden en Wybe Jansz hebben laten zien dat ze ervaren walvisjagers zijn.

Deze afbeelding toont duidelijk de nietigheid van de walvisjagers ten opzichte van de walvis.

De jacht

De eerste van onze West-Friese vloot die het lukt een walvis te vangen is Pieter Jacobsz Geusebroecks bemanning. Dit komt, omdat De Drie Coningen veel groter is dan de Hope. Er is daarom veel meer bemanning en wat belangrijk is: ze hebben Basken aan boord. Het is bijna onvoorstelbaar dat men in staat was deze enorme Groenlandse walvissen te vangen met de toch tamelijk primitieve middelen en de kleine bootjes, waarin men de eigenlijke jacht deed. Eén klap van de staart van zo’n reuzenwalvis tegen een sloep en de hele bemanning ligt in zee: een weinig aantrekkelijk lot in deze ijskoude gebieden. De bedoeling is dat de verschillende bemanningen samenwerken. Heertje Jansz moet dus geholpen worden door de Basken die bij de anderen aan boord zijn. De samenwerking verloopt niet altijd even vlekkeloos en de ‘jeneraal’ heeft dan ook regelmatig bijeenkomsten met de verschillende schippers om een eind te maken aan de strubbelingen. Terwijl de jagers de vissen vangen, bouwen anderen op het land de traanovens en de tenten, waarin een groot deel van de bemanning de zomer zal verblijven.

In deze vroege tijd, als de walvissen nog in grote getale rondzwemmen, worden de gedode walvissen naar het land gesleept. Dan kan de speksnijder aan het werk. Door het rottingsproces waar de vis aan onderhevig is, is dit een tamelijk smerig werkje. Soms gebeurt het dat een enkele snee al voldoende is om de vis te laten openbarsten, waarbij de speksnijder de hele rottende inhoud van de vis over zich heen krijgt. De bemanning van Heertjen Jansz’ schip werkt met de ‘Hornen’ samen om de vis te bewerken. Een deel van het spek en de baarden komt dan ook in de ruimen van ‘de Hope’ te liggen.

Op 15 juni verschijnen er ‘s avonds twee Engelse schepen op de ree. Van Schrobop, de ‘jeneraal’, krijgen ze toestemming om te blijven. De volgende avond verschijnen de schepen van de kleine Noordse Compagnie en de twee Vlissingse schepen in de baai.

Cornelis de Man, De walvisoliestokerij op Jan Mayeneiland, 1639. Bron Rijksmuseum

Op 17 juni wordt hard gewerkt om materiaal aan land te brengen om een traanketel, een koelbak en een kapbank te bouwen. Dan wordt het plotseling slecht weer en verschillende schepen raken in moeilijkheden. Zo ook ‘de Hope’, het schip van Pieter Jacobsz Geusebroeck en Willem Cornelisz, die alle dreigden van hun ankers te raken. Gelukkig loopt alles goed af en wordt het ‘s avonds weer rustiger weer. De volgende dag begint het weer te stormen en Heertjen Jansz’ schip drijft bijna tegen de boeg van het schip van de ‘jeneraal’.

Diezelfde dag vindt er overleg plaats op het generaalschip tussen Heertje Jansz en Van Schrobop, omdat Pieter Jacobsz’ ‘vollick wat meer vangende onwillich was, docht een igelick mocht sijn vis selve vanghen; dat een igelick vonck (=vangst) was voor sijn eyghen schepsladinghe’. De generaal besloot anders: men moest samenwerken aangezien Heertje Jansz geen Biskajers aan boord had. Er wordt besloten dan de Enkhuizers en de ‘Hornen’ samen traan zullen koken en dat het traan over de beide schepen verdeeld zal worden. Ook wordt afgesproken dat eerst het schip van Willem van Muijden vol gemaakt zou worden en dat hij dan ‘De Hope’ en “De Drie Coningen’ zou helpen. Van deze laatste afspraak is niet veel terechtgekomen. ‘Willem heeft met “syn eyghen vollick traen gekockt; sy hadden over de 70 man met Boskayers en al”.

Tegenslag

Dinsdag 21 juni is een pechdag. Als de harpoenier van ‘De Hope’ samen met Jan Duvel van het Hoornse schip een vis aan de lijn hebben, krijgt een sloep een klap van de wal¬vis, waardoor de sloep ‘in stukken’ lag en ‘een van onse maets in see viel; die Hornse maets mosten bot vieren om ons volck te bargen’ en de vis moesten ze laten lopen. De traanketels zijn nu in vol bedrijf. Er worden zes halve vaten traan afgestaan aan Wybe Jansz, die ze gebruikt om ‘De Orangienboom’ af te laden. De volgende dag vertrekt hij als eerste weer naar het vaderland.

Op zondag 26 juni begint het hard te waaien. Het werk wordt daardoor onmogelijk omdat de vissen drijvende raken en daardoor niet geborgen kunnen worden. Ook loopt het water zo hoog op de kant, dat de vaten met gekookt traan hogerop gerold moesten worden. De baarden dreven uit de vis zodat “grote schade geschiede”. Het blijft een tijdje slecht weer, waarbij veel sneeuw valt. Als het weer opknapt op 4 juli, wordt er weer hard gewerkt om de verloren tijd in te halen. De West-Friese schippers krijgen toestemming om spek te laden, omdat ze niet genoeg traan hadden om al hun vaten te vullen. Er wordt ook haast gemaakt met het laden van traan in de beide schepen. Ze krijgen daarbij hulp van anderen.

Op 8 juli speelt er een onenigheid tussen de Noordse Compagnie en de kleine Noordse Compagnie. Deze laatste zouden te veel walvisbaarden hebben ingeladen. Van Schrobop en Pieter Jacobsz Geusebroeck gaan erop af om de baarden terug te halen. Er wordt veel vis gevangen. Iedereen werkt hard mee. Er wordt zelfs een nieuwe traanketel gebouwd.

Op 15 juli wordt het wederom slecht weer. De vis waaraan door de Enkhuizers en Hoornen gewerkt werd, dreef tegen het land. Het werk moest gestaakt worden en de mannen beleven angstige momenten als ze proberen weer aan boord te komen. Ook nu weer liep alles goed af.

Op 22 juli wordt bij mooi weer door een Bask, in aanwezigheid van Willem van Muijden, Pieter Jacobsz Geusebroeck en Heertjen Jansz, een belang¬rijk werkje verricht. Hij meet de precieze ligging van het eiland. Aangezien het hier om een pas ontdekt land ging, moest in opdracht van de Heren Bewindhebbers van de Noordse Compagnie, de juiste ligging bepaald worden.

Abraham Storck, Walvisvangst in de Poolzee, 1654-1708 Bron Rijksmuseum.

Naderend vertrek

Op 23 juli is het schip van Willem van Muijden vol. De volgende dag vertrekt hij. Alleen zijn speksnijder blijft achter om de anderen te helpen. De tijd begint te dringen. Het zomer¬seizoen loopt af. Het wordt tijd, dat iedereen weer terugkeert naar huis. Er wordt hard gewerkt om de schepen vol te krijgen. Ook de bemanning van de oorlogsschepen helpt mee.

Op 2 augustus vertrekt het Vlissingse schip van Jan Verelle. De kleine Noorse compagnie is ook al vertrokken. Op 4 augustus vertrekt een Engelsman. Op 5 augustus hebben Heertje Jansz, Claes Joris en Tijs Hoepstock hun boten vol. Ze laten dit weten door middel van een vreugdeschot.

Maar dan verschijnt Wybe Jansz weer op de ree met een leeg fluitschip. In opdracht van de Heren Bewindhebbers van de Noordse Compagnie moet ook dit schip vol gevist worden. Iedereen moet daarbij helpen. De mannen protesteren: zij hebben aan hun eed voldaan om hun eigen schip vol te laden. Hun kleren zijn versleten of - bij het vooruitzicht te zullen vertrekken - overboord gegooid. Kortom, geen van de scheepsbemanningen voelt er iets voor mee te werken.

De beraadslaging de volgende dag tussen de ‘jeneraal’, Heertjen Jansz en Pieter Geusebroeck heeft als uitkomst dat de volgeladen schepen weg zullen varen. Alvorens te vertrekken worden er nog producten uitgewisseld tussen Wybe Jansz en de anderen. Wybe Jansz krijgt een “tonnen grutten” en de anderen krijgen nieuwe haring, wijn en wortelen. De woede richtte zich duidelijk niet tegen Wybe Jansz, maar tegen de Heren Bewindhebbers.

Op huis aan

Op 8 augustus besluit de ‘jeneraal’ met 7 schepen onder zeil te gaan en naar huis terug te keren. De schepen die vertrekken zijn “2 van orlogh ende 2 utten Maes, als Hopstock ende Claes Joris, Hornen (=Pieter Jacobsz Geusebroeck) en wij van Enhusen met het Vlissingher boot”.

Het duurt even voor men het land achter zich gelaten heeft. Pas de volgende dag laat men in de middag Jan Mayeneiland achter zich. ‘s Avonds komt er een dichte mist opzetten, zodat Heertje Jansz alle schepen uit het zicht verliest. De volgende dag voegt alleen de Waterhont zich weer bij hen. Op 11 augustus begint het te stormen. Toch gaat de reis nog wel voorspoedig. Op 17 augustus zien ze drie schepen achter zich. Men vermoedt dat het ‘ons vloot’ was. En ja hoor, het bleken het oorlogsschip van kapitein Antonie, Pieter Jacobsz Geusebroeck en het Vlissinger bootje te zijn. Op 24 augustus bereikt men het Spanjersgat en is men bijna thuis. Het blijkt, dat als na thuiskomst van Heertje Jansz de lading wordt bekeken, deze de somma van €36365 - omgerekend naar nu - vertegenwoordigd. De lading van het schip van Pieter Jacobsz Geusebroeck dat groter was, moet dus nog meer waard geweest zijn. De Heren Bewinthebbers van de Noordse Compagnie konden tevreden zijn.

Bronnen

• Journaal van schipper Heertgen Jansz*, anno 1616 GAE 439 J.Brander,* De walvisvangst en de traannering op Jan Maijen in 1616*, West-Friesland Oud en Nieuw, jaargang VI, Hoorn 1932.
• Walvisvaart in de Gouden Eeuw, Opgravingen op Spitsbergen*, red. L. Hacquebord en W.Vroom, Amsterdam, 1988