Margaretha Schultens (1792-1857)

Ongehuwd moeder

Margaretha werd in 1792 geboren in Drachten. Haar ouders waren 8 jaar daarvoor getrouwd in Groningen, waar haar vader gestudeerd had en het artsexamen had gehaald. Haar moeder was een heel jong meisje uit Delfzijl toen ze met haar dokter trouwde, pas 17 jaar. Vader Hendrik Fongers Schultens was 40 jaar en weduwnaar. Waarschijnlijk zijn ze direct na het huwelijk naar Drachten verhuisd, want Hendrik werd in 1782 lidmaat van de kerk in Drachten. Hij ging daar als arts aan de slag. Precies 9 maanden later kregen ze hun eerste kind, Fonger. Na de geboorte van twee dochtertjes werd Margaretha geboren. Na haar volgenden nog 2 broers en 3 zusjes.

Zo rond 1818-1819 is Margaretha naar Groningen gegaan. Wat ze daar ging doen, weet ik (nog) niet. Het lijkt me onwaarschijnlijk maar zeker niet onmogelijk, dat ze ergens dienstbode werd. Als dochter van een arts was dat een niet voor de handliggende positie, maar feit is dat ze daar woonde, terwijl haar ouders in Drachten woonden. Eigenlijk ongebruikelijk voor zo’n jonge vrouw. Ze had geen tante of oom meer bij wie ze in huis zou kunnen verblijven. Het blijft gissen.

In Groningen is ze een knappe kerel tegen het lijf gelopen, wat haar in grote moeilijkheden bracht. Ze raakt zwanger en de knappe heer werd de grote afwezige. Noodgedwongen ging ze weer naar haar ouderlijke huis in Drachten.

Geboorte Margaretha Schutter

Vijf maanden na het overlijden van haar vader wordt Margaretha’s dochtertje geboren. Ze geeft haar de voornamen Margaretha Schutter, wat natuurlijk een heel eigenaardige voornaam is.

In het artikel “Buitenechtelijke geboorten in Nederland van de zeventiende tot de twintigste eeuw” van J. Kok kwam ik een interessant gegeven tegen over de naamgeving van het kind dat uit een ongehuwde relatie geboren werd.

Vrouwen hadden zeker tot aan de Franse tijd (Margaretha maakte die nog mee) een middel om de vader die hun kind verwekt had onder druk te zetten om het kind te erkennen en voor diens opvoeding te betalen: door het kind de voor- en soms ook de achternaam van de vader te geven. Ik heb altijd gedacht dat de naam Schutter kon duiden op het beroep van de man of op zijn familienaam.

Aangezien Groningen een garnizoensstad was, zou het mogelijk zijn dat de vader een schutter was, maar nu leek de achternaam van de vader waarschijnlijker. Ik ben dus op zoek gegaan naar mogelijk jongemannen in Groningen die de achternaam Schutter hadden en in aanmerking zouden kunnen komen voor het vaderschap van het kind.

Een Schutter of een schutter als vader?

De naam Schutter komt niet veel voor. De vader van Margaretha Schultens was ‘Medicinae Doctor’. En wat tref ik aan in Groningen: een ‘Medicinae Doctor’ met de achternaam Schutter! Hij was afkomstig uit Lingen in Duitsland. Ze moeten elkaar gekend hebben. Als ze beiden in Groningen gestudeerd hebben, op dezelfde faculteit kan het bijna niet anders. Op de hele universiteit of toen nog Hogeschool geheten, waren er slechts 200 á 300 studenten per jaar in die tijd.

Weliswaar wonen de beide artsen Schultens en Schutter niet in Groningen, maar hun kinderen wel. Onze Lingense dokter Schutter trouwt in Zuidlaren in 1793 en heeft zonen in de leeftijd van Margaretha. Net als Margaretha wonen die in de vroege 19e eeuw in Groningen. Ze verkeren als dokterskinderen vast in dezelfde kringen. Een van zijn zonen is ongehuwd, is echter 6 jaar jonger, maar zou een kandidaat kunnen zijn voor dit vaderschap. Helaas blijft dit echter giswerk, dus ga ik maar geen namen noemen.

Er kunnen ook tijdelijke passanten zijn geweest met de naam Schutter, zeker in een garnizoensplaats als Groningen. En er waren zeker militairen die schutter waren. Deze zijn helaas niet te traceren.

Helaas is door de bepalingen van Napoleon bij het invoeren van de Burgerlijke Stand dit vernoemingspressiemiddel vervallen. Mannen konden alleen het vaderschap van het kind van een ongehuwde moeder toegeschreven krijgen, als ze het kind erkende. Vrouwen hadden dus het nakijken en konden er sinds die tijd alleen voor opdraaien.

Mogelijk is het feit dat Margaretha haar dochter de voornaam Schutter gaf nog een uitvloeisel van het langdurige gebruik van dit recht van vrouwen en bleef dat in bepaalde streken langer doorgaan. Het heeft Margaretha Schutter helaas geen vader opgeleverd. Wel werd door haar vreemde voornaam duidelijk dat ze een kind van een alleenstaande moeder was. Ze hield haar leven lang een stigma.

Haar moeder trouwde 4 jaar na haar geboorte met de 7 jaar jongere Johannes Elderkamp. Opvallend is dat hij een respectabel beroep had: zilversmidsknecht. Het feit dat Margaretha trouwde, was al bijzonder, want volgens J. Kok waren de huwelijkskansen van ongehuwde moeders niet erg hoog.

Margaretha woonde niet bij haar moeder en haar man. Vraag is waar ze dan wel woonde en of Johannes van haar bestaan afwist. Misschien woonde ze in Drachten bij haar oma, die 54 jaar was toen Margaretha Schultens geboren werd.

Verstoten?

Over hoe het leven van de ongewenste dochter gegaan is, is alleen maar een mogelijke gang van zaken te reconstrueren met wat uit de archieven opgedoken snippers gegevens.

Margaretha Oosterheert-Deuling, de kleindochter van Margaretha Schutter met haar dochter Annie.

Adriaan Soeting, de man van Miep Geusebroek, die destijds in het Groningse archief onderzoek deed naar de voorouders Deuling, citeert in zijn verslag daarover Margaretha Oosterheert-Deuling, een kleindochter van Margaretha Schutter Schultens. Zij zegt: “Volgens de familieoverlevering zou Margaretha Schutter Schultens door de familie zijn verstoten en als dienstmeisje naar Groningen gestuurd zijn!” Dat laatste kon natuurlijk pas toen zij de leeftijd had bereikt dat ze kon werken. Kinderarbeid bestond in die tijd nog. Als kind van 11 jaar zou ze hebben kunnen werken.

De opgedoken feiten zijn:

• Moeder Margaretha Anna Geertruida Heidema woont vanaf haar huwelijk met vader Schultens tot aan haar dood in 1831 in Drachten.
• In 1820 bevalt Margaretha Schultens in Drachten van haar dochtertje Margaretha Schutter.
• In 1821 tekent Margaretha (Grietje genoemd) samen met haar moeder, als voogd voor haar twee jongste zusjes Bouwina en Lucia, haar schoonzusje die weduwe is van broer Fonger, haar getrouwde zussen Wija en Anna Geertruida en broer Johannes Ludovicus, een procuratie om iemand een volmacht te geven de erfenis van Jan Vliege, een neef van hun vader, in kaart te laten brengen zodat die aan hen uitgekeerd kan worden. Hun vader was enige erfgenaam, maar inmiddels overleden. Margaretha ondertekent de akte met Margreta Schultens

De ondertekening van de procuratie door alle gezinsleden Schultens, ook Margretie Schultens. In de akte wordt ze Grietje genoemd.

• Margretha’s moeder woont in 1821 in Drachten-Noord, samen met haar jongste zusje Lucia, die pas 9 jaar is. Ook Margaretha woont in Drachten Noord, evenals haar zus Wija en haar man.
• 1821: Margaretha heeft geen beroep.
• In 1824 trouwt Margaretha met Johannes Elderkamp. Zij woont dan in Drachten. Hij in Groningen. Margaretha Schutter is dan 4 jaar.
• In 1824, 1826, 1828 en 1829 staan Margaretha en Johannes Elderkamp vermeld als inwoners van Leeuwarden. Margaretha Schutter woont niet bij hen.
• In 1831 is Margaretha Schutter 11 jaar.
• In 1840 staat het gezin van Margaretha en Johannes ingeschreven in Groningen. Ook dan woont haar dochter niet bij hen. Die is inmiddels 20 jaar.
• In 1846 trouwt Margaretha Schutter met Franciscus Deuling in Groningen. Haar moeder is bij haar huwelijk aanwezig.
• Franciscus Deuling komt net als Johannes Elderkamp uit een Groningse zilversmidfamilie.
• Margaretha Schutter vernoemt haar jongste dochtertje naar Lucia, het jongste zusje van haar moeder.

Als we de feiten in overeenstemming brengen met de familieoverlevering, zou de volgende situatie zich voorgedaan kunnen hebben:

In eerste instantie zijn Margaretha en haar dochtertje in Drachten blijven wonen bij haar moeder en jongste zusje Lucia. Na haar huwelijkssluiting, toen de kleine Margaretha 4½ jaar was, is Margaretha naar Leeuwarden verhuisd, terwijl haar dochtertje in Drachten achterbleef bij haar moeder. Deze situatie bleef zo totdat Margaretha Schutter 11 jaar was en haar oma overleed.

Verstoten?

Op dat moment zou ze naar Groningen gestuurd kunnen zijn waar haar moeder woonde en waar ze als heel jong dienstmeisje bij iemand is ondergebracht. Een andere mogelijkheid is dat Margaretha samen met haar moeders jongste zus Lucia naar Groningen is gegaan, waar ze beiden dienstmeisje werden. Het is niet helemaal duidelijk in welk jaar moeder Margaretha naar Groningen is verhuisd, maar dat was wel zo rond die jaren. Zo konden moeder en dochter elkaar nog zien.

In de jaren na het huwelijk van haar moeder hebben ze vast contact hebben gehad, wat kan blijken uit het feit dat Margaretha Schutter in contact kwam met vakgenoten uit het zilversmidsnetwerk van haar ‘stiefvader’. Daaruit kiest ze zich een partner als ze zo’n 24 jaar is.

Vernoemingen

De gezinssamenstelling van Margaretha Schutter Schultens en Franciscus Deuling.

De kinderen zijn: Wilhelmus (1846), Margaretha Schutter (1848), Hinderikus Hermannus (1851), Johannes (1853) en Lucia (1857)
Een ander feit dat ervoor pleit dat ze wel contact heeft kunnen onderhouden met haar moeder en haar gezin, is het feit dat Margaretha en Franciscus hun vierde zoon Johannes noemen. De eerste zoon Wilhelmus is naar opa Deuling genoemd. Het volgende kind, onze overgrootmoeder, werd naar oma Margaretha Schultens genoemd. Het derde kind naar de oudste broer van vader Franciscus.

Het jongste kindje, een meisje, werd Lucia genoemd naar de jongste zus van moeder Margaretha. Die was pas 8 jaar toen Margaretha Schutter geboren werd. Het wijst op een bijzondere band, want haar moeder had veel meer zussen. Het bevestigt het idee dat Margaretha en haar dochtertje bij oma Heidema inwoonde. Met moeders jongste zusje Lucia groeide ze kennelijk - 11 jaar - op.

Ik kan eigenlijk geen andere conclusie trekken, dan dat Margaretha wel degelijk reden had om zich ‘verstoten’ te hebben gevoeld. Ze was niet welkom in het gezin van haar moeder. Haar halfbroers woonden wel bij hun moeder. Toen ze 4 jaar was, kreeg ze te maken met een grote afwijzing die haar eigenwaarde niet veel goed gedaan zal hebben.

Maar zoals gezegd is er wel degelijk een zeker contact geweest met haar moeder. De gang van zaken verdient geen schoonheidsprijs, maar dat is erg geredeneerd vanuit het nu en met de kennis van nu.

Klik hier om te lezen hoe het met het gezin van Johannes Elderkamp en Margaretha Schultens is gegaan. Je zult dan kunnen constateren dat de ‘verstoten’ Margaretha de stammoeder is geworden van een talrijk nageslacht, wat van de kinderen uit het gezin Elderkamp niet gezegd kan worden.